ਵੱਡੇ ਧਰਮ ਓਪਰੀ ਨਜ਼ਰੇ (Main Religions At A Glance)

 ਧਰਮ ਕੀ ਹਨ ?

ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 2017 ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਲਗਭਗ 7 ਅਰਬ 40 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਈਸਾਈ 31.4%, ਮੁਸਲਿਮ 23.2%, ਹਿੰਦੂ 15%, ਬੋਧੀ 7.1%, ਸਿੱਖ 0.4% ਅਤੇ ਯਹੂਦੀ 0.2% ਹਨ। ਬਾਕੀ ਹੋਰ ਧਰਮ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਢਾਈ ਸੌ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 1 ਅਰਬ 21 ਕਰੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ 79.8%, ਮੁਸਲਿਮ 14.2%, ਈਸਾਈ 2.3%, ਸਿੱਖ 1.7%, ਬੋਧੀ 0.7% ਅਤੇ ਜੈਨ 0.4% ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਹਰ 60ਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੀ। ਇੱਕ ਪੱਖ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ ਦੇ ਇਸ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸ਼ਕਲਾਂ ਉੱਭਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਾਂ ਆਚਰਣਕ (Moralistic) ਸ਼ਕਲ ਤੇ ਦੂਜੀ ਰਸਮੀ (Ritualistic) ਸ਼ਕਲ। ਬਾਨੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਪੱਖ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਬਾਨੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਬੀਆਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਲਗਨ। ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਕਤ ਪੈਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੁਣ ਘਟਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਔਗੁਣ ਉਭਰਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰਸਮਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਧਰਮ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਪੱਖ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਰਸਮੀ ਪੱਖ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਵੀ ਰਸਮੀ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਵੱਜੋਂ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਸੱਲੀ ਭਾਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਾਲੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਬੁਲੰਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ। ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਮਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਕਤ ਪੈਣ ਤੇ ਉਹੀ ਲੋਕ ਇੰਨੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਨਿਹੱਕੀ ਜਾਨ ਲੈਣਾ ਵੀ ਧਾਰਮਕ ਕੰਮ ਸਮਝਣ ਲਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਏ। ਉਸਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਲਕ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਰ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਤੇ ਤੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕੁਝ ਖਣਿਜੀ ਤੇਲ ਲਈ ਤੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸਦੇ ਕਿ ਉਸਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਝੂਠੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਤਪ੍ਰਸਤ ਤੇ ਜ਼ਾਹਿਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਝੱਲੀਆਂ ਪਰ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਆਪਣੇ ਲੱਕ ਨਾਲ ਬੰਬ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਬੇਗ਼ੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਲਾਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਉੱਚਤਾ ਅਪਨਾਉਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਅੰਤ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਡਿਆਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣਾ ਹੰਕਾਰ ਟੁੱਟਦਾ ਵੇਖਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨਾਪਣ ਲਈ ਤਾਂ ਪੈਮਾਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਚਾਰ ਛਿੱਲੜਾਂ ਬਦਲੇ ਮਨੂਵਾਦੀਆਂ ਕੋਲ ਵਿਕਣ ਲਈ ਨਿਲਾਮ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਜਾਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਓਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਹੈ (ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਕੁ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ) ਤੇ ਰਸਮੀ ਕੂੜੇ ਕਰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਿਆਂ ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਕਤ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਲੀਹ ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਹੀ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਧਰਮ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਮਝ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਸ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਬਾਨੀ (Founder) ਹੋਣਾ ਜਿਸ ਨੇ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਧਰਮ ਦੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਜਾਂ ਮੁਢਲੇ ਸਿਧਾਂਤ (Creed) ਹੋਣਾ ਜਿਸ ਤੇ ਉਸ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਚੱਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।  

(1) ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਤਕਰੀਬਨ 2000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਈਸਾਈਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਓਲਡ ਟੈੱਸਟੇਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਊ ਟੈੱਸਟੇਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰ ਰਸੂਲ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ (The Apostles' Creed) ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਕੜੀ (Trinity) ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ, ਅਰਥਾਤ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੰਨਣਾ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ (Holy Spirit) ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ, ਪਾਪ (Sin), ਮਸੀਹ ਦਾ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਆਉਣਾ ਮੰਨਣਾ, ਨਿਆਂ ਦਾ ਦਿਨ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ। ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਈਬਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਝੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

(2) ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਤਕਰੀਬਨ 1400 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਤ੍ਰਿਕੜੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੰਨਤ, ਜਹੰਨੁਮ ਤੇ ਕਿਆਮਤ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਕਲਪ ਹਨ। ਇਸਲਾਮ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਭ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਲ-ਰਹਿਮਾਨ ਤੇ ਅਲ-ਰਹੀਮ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਕਹੇ ਗਏ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਚੋਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 

(3) ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤਕਰੀਬਨ 2400 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹਨ "ਚਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਸੱਚ"। ਇਹਨਾ ਸੱਚਾਂ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਰਵਾਣ ਅਰਥਾਤ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਸੱਚ ਹੈ ਦੁੱਖ। ਦੂਜੇ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਨੇ ਸਿੱਖਾਇਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਇੱਛਾ ਹੈ। ਤੀਜੇ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲਗਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਦੇ ਅੰਤ ਲਈ ਬੁੱਧ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੈ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਅੱਠ-ਮਾਰਗੀ ਰਸਤਾ। ਇਹ ਅੱਠ-ਮਾਰਗੀ ਰਸਤਾ ਹੈ ਸਹੀ ਸਮਝ, ਸਹੀ ਇਰਾਦਾ, ਸਹੀ ਬੋਲ, ਸਹੀ ਕਾਰਜ, ਸਹੀ ਕਿੱਤਾ, ਸਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਸਹੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਹੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨਾ। ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਹਨ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸੂਤਰ। ਇਸ ਲਈ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 

(4) ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ (550 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ) ਅਤੇ 9 ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਥਾਪਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਰਹਿਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇੰਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬਿਲਕੁਲ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਹੀ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਪੌੜੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਦੇ ਕੁਝ ਝੂਠੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਚਿਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ? ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣਾ ਹੀ ਸਹੀ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲਿਆ ਜਾਏ। ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ, ਸਭ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ, ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਨਾ ਕਰਨ, ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਦਿਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ, ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਰਹਿਮਤਾਂ ਦਾ ਸਦਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਇਸੇ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਦੂਜੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਜਬ ਸਥਾਨ ਦੇਣ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਉਸਤਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ? ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀ ਜਿੰਦਗੀ, ਸੰਗਤੀ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉੱਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਵਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਹੋਣ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

(5) ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਇੱਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਨੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਇਥੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਦੇਣੇ ਵਾਜਬ ਹੋਣਗੇ। ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੇ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ਡਿਸਕਵਰੀ ਔਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ 74 ਤੇ 75 ਸਫ਼ੇ ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ। 

"ਸ਼ਬਦ 'ਹਿੰਦੂ' ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਤਾਂਤਰਿਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਦਾ ਅਰਥ ਲੋਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਵੈਸਟਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ।  ਇਹ, ਉਦੋਂ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਲਈ ਜਾਂ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਿੰਧੂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੰਧ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਸਿੰਧੂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਆਏ। --- 

ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੈ। ---

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਅਸਪਸ਼ਟ, ਅਰੂਪ, ਬਹੁ-ਪਾਸੜ, ਸਭ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਆਮ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਰੀਣ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੀਆਂ ਤੱਕ, ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ।"

ਅੱਗੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਈਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਡਾਕਟਰ ਐੱਸ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੰਟਰਨੈਟ ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ।

"ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਜਾਂ ਪੁਸਤਕ, ਕਿਸੇ ਪੈਗੰਬਰ ਜਾਂ ਬਾਨੀ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਰੱਬ ਬਾਰੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ।" ---

"ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ ... ਆਸਤਕ ਅਤੇ ਨਾਸਤਕ, ਸੰਦੇਹਵਾਦੀ ਅਤੇ ਨਾਂਹਵਾਦੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।"

ਉਪਰਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਧਰਮ ਲਈ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦੂਜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਲਗਾਤਾਰ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜੇ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਖੋਜ ਓਦੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਧਰਮ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਧਰਮ ਸੀ ? ਸਾਰੇ ਵੇਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਦੱਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ।  ਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਕੋਈ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਰਖਿਆ ਹੋਵੇ ? ਪਰ ਇਹ ਨਾਮ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਬੜੇ ਕੰਮ ਸਵਾਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖ, ਬੁੱਧ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਸਦੇ ਹਿੱਸੇ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਝਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਪਰਸਨਲ ਲਾਅ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਪਰਸਨਲ ਲਾਅ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸੌਖਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪ੍ਰਚੰਡ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜਾਂ ਪੰਡਿਤ, ਜਿਵੇਂ ਦਯਾਨੰਦ, ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ, ਅਰਬਿੰਦੋ, ਟੈਗੋਰ ਆਦਿ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੁੜ੍ਹਕੋ-ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲਫ਼ਾਫੇਬਾਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਭਾਰੇ ਭਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਸਿੱਧੀ ਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਿਸਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸਦੇ ਕੀ ਮੁਢਲੇ ਸਿਧਾਂਤ (Creed) ਹਨ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਹ ਲਫ਼ਾਫੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਕੇ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਲਫ਼ਾਫੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਅੱਜਤੱਕ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਖ਼ੁਦ-ਬਣਾਏ ਅਛੂਤਾਂ, ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਲਫ਼ਾਫੇ ਵਿੱਚ ਘੇਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੋਸ਼ਤ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਉਹ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜ ਮਰਨ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਜੋ 10-15% ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹੀ ਹਨ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕ ਹੋ ਕੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਭੁਚਲਾਉਣ ਤੇ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸਿੱਖ ਆਚਰਣ (Character) ਜਾਂ ਕਿਰਦਾਰ (Conduct) ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਿਹਰਾ ਨੰਗ-ਮੁਨੰਗੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਿਰ ਬੱਝਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਅੰਦੋਲਣ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀਆਂ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀ ਟੇਕ ਵਾਲੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੇ ਛੁਟਿਆ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਦੂਜਾ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਾਧੂ ਦਯਾ ਨੰਦ । ਉਸਨੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਦੱਸੇ ਮਾਰਗ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜੁੜ ਰਹੇ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀਆਂ (ਭਈਆਂ) ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਹੁਣ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਕੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਵ-ਸੈਨਿਕ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਿਚਾਰੇ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਵੀ ਝਲਕ ਜਾਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪੂਰਬੀਏ ਨਾ ਸਮਝ ਬੈਠੇ। ਵਰਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਹੂ-ਭਿੱਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਤੇ ਦਿਸਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਸਵਰਣਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਹੈ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਘਾਗ ਸਵਰਣਾਂ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ) ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ। ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ ਦੇ ਬਾਨੀ ਹੈਡਗਵਾਰ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬੀ ਐੱਸ ਮੁੰਜੇ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਸ਼ੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ 1935-36 ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਡਰਾ ਕੇ ਰੋਕ ਲਿਆ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵਕਤ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਆਖ਼ਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ 1956 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਤੋਂ 2 ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਲਿਆ।

ਪਰ ਸਿੱਖ-ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਆਖ਼ਰ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੰਡ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਬੇਈਮਾਨੀ ਨਾਲ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਹਥਿਆ ਲੈਣਾ, ਸਿੱਖ-ਦੁਸ਼ਮਣ ਡੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਤੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ, ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕਤਲੋਗ਼ਾਰਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ, ਰੋਸ ਵਿੱਚ ਭੜਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਦੁਸ਼ਮਣ ਥਾਪਕੇ ਮਾਰ ਮਿਟਾਉਣਾ, ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵੱਲ ਤੋਰਨਾ ਆਦਿ ਸਵਰਣਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀਆਂ ਉਹ ਕੜੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਢਾਹ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਢਾਹ ਲੱਗੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਤਾਂ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਏ ਇਹ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਲੱਛਣ ਨੋਟ ਕਰੋ । ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਤੇ ਅਮੀਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਤਾਕਤ ਤੇ ਦੌਲਤ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਾਕਤਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਚੱਟਣਾਂ (ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਨਵਾਬੀ ਲੈ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਮਾਣੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ), ਹੰਕਾਰਵੱਸ ਵਧਾਏ ਹੋਏ ਖ਼ਰਚੇ ਪੂਰੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰਨਾ (ਕਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਡਰਦੇ ਸਨ), ਕਿਰਤ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲੋਂ ਚੌਧਰਪੁਣੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣਾ (ਹਰ ਕੋਈ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋਇਆ ਦਾਅ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ), ਇਸ ਚੌਧਰਪੁਣੇ ਦੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਸਹਿਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵੀ ਜਾਣਾ, ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਾਹਿਬ ਹੋਣਾ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਮਝਾਈ ਸਾਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਨਾਲੋਂ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਤੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋਣਾ, ਗੁਰੂਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਿੱਠ ਦੇ ਕੇ ਕੇਵਲ ਆਰਥਕ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣਾ, ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਮਿਲੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਿਆਂ ਤੇ ਚਮਕਾਉਣਾ, ਕੁਝ ਇੰਚ ਜ਼ਮੀਨ ਬਦਲੇ ਜਾਂ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਲਾਭ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮਾਂ-ਪਿਓ, ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਚਾਚੇ-ਤਾਏ, ਭਤੀਜੇ-ਭਣੇਵੇਂ ਤੱਕ ਤੇ ਹਮਲਾ ਜਾਂ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਆਦਿ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਿਰਪਾਨ ਵਰਗੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਜੇ ਨਵੰਬਰ 84 ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲਗ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਵੇਲਾ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਜੂਝਦੇ ਤਾਂ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਹੁੰਦੀ ? ਕੀ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ 84 ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਵਿਲਕ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਜਿੰਨਾ ਅੱਜ ਖਿਝ ਰਹੇ ਹਾਂ ? ਕੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਘਰੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਸੀ ? ਪਰ ਸਾਡਾ ਕਿਰਦਾਰ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਐਸੀ ਕਿਰਪਾਨ ਵੱਲ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਜਨੇਊ ਦੀ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਅਜੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਸਵਰਣ-ਸਾਜ਼ਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਸਿਰੇ ਲੱਗਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ। ਜੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 25(2) ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਕਿਰਪਾਨ ਦੇ ਇਸ ਹੱਕ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਲਈ ਲੜ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਸਾਡਾ ਅੱਜ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ । ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਸਮਝਾਉਣ ਤੇ ਸਹੀ ਰਸਤਾ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸ ਦੀ ਸੀ ? ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਕੰਮ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕਦੀ ਦੋ ਸਿੱਖ ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਇਕੱਠੇ ਵੇਖੇ ਹਨ ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਮੈਂ ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਦੀ ਰਟ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਬੋ ਆਓਂਦੀ ਹੈ ?

ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਆਫਰੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੂ ਆਗੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਦਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਗੂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੁਰਖਿਆਵਾਦੀ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਜਿਸ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹਨ, ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਮੰਨਣਯੋਗ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਦੱਸੋ ? ਜੇ "ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਰੀਣ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ" ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਕਾਹਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ? ਪਰ ਇੰਨਾ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਹਿੰਮਤ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

(੦੪/੯/੨੦੧੯ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਪੋਕਸਮੈਨ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਹੋਇਆ)