October 13, 2020

Constituent Assembly Arrangements (ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪ੍ਰਬੰਧ)

FIRST DAY AND ARRANGEMENTS

    The Constituent Assembly met for the first time in New Delhi on 9 December, 1946 in the Constitution Hall which is now known as the Central Hall of Parliament House. Those who adorned the front row were Pandit Jawaharlal Nehru, Maulana Abul Kalam Azad, Sardar Vallabhbhai Patel, Acharya J.B. Kripalani, Dr. Rajendra Prasad, Smt. Sarojini Naidu, Shri Hare-Krushna Mahatab, Pandit Govind Ballabh Pant, Dr. B.R. Ambedkar, Shri Sarat Chandra Bose, Shri C. Rajagopalachari and Shri M. Asaf Ali. Two hundred and seven representatives, including nine women were present. 


    The inaugural session began at 11 a.m. with the introduction of Dr. Sachchidananda Sinha, the temporary Chairman of the Assembly, by Acharya Kripalani. Occupying the Chair amidst acclamation, Dr. Sinha read out the goodwill messages received from different countries. After the Chairman's inaugural address and the nomination of a Deputy Chairman, the members were formally requested to present their credentials. The First Day's proceedings ended after all the 207 members present submitted their credentials and signed the Register.


    In subsequent days, the Constituent Assembly took two years, eleven months and seventeen days to complete its task of drafting the Constitution of India. It held eleven sessions covering a total of 165 days of which 114 days were spent on the consideration of the Draft Constitution. 


    Members were chosen by indirect election by the members of the Provincial Legislative Assemblies, according to the scheme recommended by the Cabinet Mission:

  1. 292 members were elected through the Provincial Legislative Assemblies;
  2. 93 members represented the Indian Princely States; and
  3. 4 members represented the Chief Commissioners' Provinces.

    The total membership of the Assembly thus was to be 389. But as a result of the Partition under the Mountbatten Plan of 3 June, 1947, a separate Constituent Assembly was set up for Pakistan and representatives of some Provinces ceased to be members of the Assembly. As a result, the membership of the Assembly was reduced to 299. 


The Objectives Resolution of Nehru 


    On 13 December, 1946, Pandit Jawaharlal Nehru moved the Objectives Resolution: 

  1. This Constituent Assembly declares its firm and solemn resolve to proclaim India as an Independent Sovereign Republic and to draw up for her future governance a Constitution;
  2. WHEREIN the territories that now comprise British India, the territories that now form the Indian States, and such other parts of India as are outside British India and the States as well as such other territories as are willing to be constituted into the Independent Sovereign India, shall be a Union of them all; and
  3. WHEREIN the said territories, whether with their present boundaries or with such others as may be determined by the Constituent Assembly and thereafter according to the law of the Constitution, shall possess and retain the status of autonomous Units, together with residuary powers and exercise all powers and functions of government and administration, save and except such powers and functions as are vested in or assigned to the Union, or as are inherent or implied in the Union or resulting
  4. WHEREIN all power and authority of the Sovereign Independent India, its constituent parts and organs of government, are derived from the people; and
  5. WHEREIN shall be guaranteed and secured to all the people of India justice, social economic and political : equality of status, of opportunity, and before the law; freedom of thought, expression, belief, faith, worship, vocation, association and action, subject to law and public morality; and
  6. WHEREIN adequate safeguards shall be provided for minorities, backward and tribal areas, and depressed and other backward classes; and
  7. WHEREBY shall be maintained the integrity of the territory of the Republic and its Sovereign rights on land, sea, and air according to justice and the law of civilized nations; and 
  8. This ancient land attains its rightful and honoured placed in the world and make its full and willing contribution to the promotion of world peace and the welfare of mankind.

    The Resolution was unanimously adopted by the Constituent Assembly on 22 January 1947. 


    In the evening of 14 August, 1947 the Assembly met in the Constitution Hall and at midnight took over as the Legislative Assembly of an Independent India. 


    On 29 August, 1947, the Constituent Assembly set up a Drafting Committee under the Chairmanship of Dr. B.R. Ambedkar to prepare a Draft Constitution for India. While deliberating upon the draft Constitution, the Assembly moved, discussed and disposed of as many as 2,473 amendments out of a total of 7,635 tabled. The Constitution was adopted on 26 November, 1949 and the members appended their signatures to it on 24 January, 1950. In all, 284 members actually signed the Constitution. The Constitution of India came into force on 26 January, 1950. On that day, the Assembly ceased to exist, transforming itself into the Provisional Parliament of India until a new Parliament was constituted after elections in 1952.



Sessions of the Constituent Assembly

First Session:          9-23 December, 1946
Second Session:      20-25 January, 1947
Third Session:         28 April - 2 May, 1947
Fourth Session:       14-31 July, 1947
Fifth Session:          14-30 August, 1947
Sixth Session:         27 January, 1948
Seventh Session:      4 November,1948 - 8 January, 1949
Eighth Session:        16 May - 16 June, 1949
Ninth Session:          30 July - 18 September, 1949
Tenth Session:          6-17 October, 1949
Eleventh Session:      14-26 November, 1949
The Assembly met once again on 24 January, 1950, when the members appended their signatures to the Draft Constitution.



IMPORTANT COMMITTEES OF THE CONSTITUENT ASSEMBLY AND THEIR CHAIRMEN

Name of the Committee             Chairman
Committee on the Rules of ProcedureRajendra Prasad
Steering Committee                          Rajendra Prasad
Finance and Staff Committee             Rajendra Prasad
Credentials Committee                       Alladi Krishnaswami Ayyar
House Committee                      B. Pattabhi Sitaramayya
Order of Business Committee            K.M. Munsi
Ad hoc Committee on the National FlagRajendra Prasad
Committee on the Functions of the Constituent AssemblyG.V. Mavalankar
States Committee                            Jawaharlal Nehru
Advisory Committee on Fundamental Rights, Minoritiesand Tribal and Excluded AreasVallabhbhai Patel
Fundamental Rights Sub-CommitteeJ.B. Kripalani
North-East Frontier Tribal Areas and Assam Exluded & Partially Excluded Areas Sub-CommitteeGopinath Bardoloi
Excluded and Partially Excluded Areas (Other than those in Assam) Sub-CommitteeA.V. Thakkar
Union Powers CommitteeJawaharlal Nehru
Union Constitution CommitteeJawaharlal Nehru
Drafting Committee                           B.R. Ambedkar

                        LIST OF MEMBERS OF THE CONSTITUENT ASSEMBLY 
                                                (AS IN NOVEMBER, 1949)
    [MADRAS ] 
  • O.V. Alagesan 
  • Mrs. Ammu Swaminadhan 
  • M. Ananthasayanam Ayyangar 
  • Moturi Satyanarayana 
  • Mrs. Dakshayani Velayudhan 
  • Mrs. G. Durgabai 
  • Kala Venkatarao 
  • N. Gopalaswamy Ayyangar 
  • D. Govinda Das
  • Rev. Jerome D'suuza 
  • P. Kakkan 
  • K. Kamaraj 
  • V.C. Kesava Rao 
  • T.T. Krishnamachari 
  • Alladi Krishnaswami Ayyar 
  • L. Krishnaswami Bharathi 
  • P. Kunhiraman 
  • M. Thirumula Rao 
  • V.I. Muniswamy Pillay 
  • M.A. Muthiah Chettiyar 
  • V. Nadimuthu Pillai 
  • S. Nagappa 
  • P.L. Narasimha Raju 
  • B. Pattabhi Sitaramayya 
  • C. Perumalswamy Reddy 
  • T. Prakasam 
  • S.H. Prater 
  • Raja Swetachalapati Ramakrishna Renga Roa of Bobbili 
  • R.K. Shanmukham Chetti 
  • T.A. Ramalingam Chettiyyar 
  • Ramanath Goenka 
  • O.P. Ramaswamy Reddiyar 
  • N.G. Ranga 
  • N. Sanjeeva Reddi 
  • K. Santhanam 
  • B. Shiva Rao 
  • Kallur Subba Rao 
  • U. Srinivasa Mallayya 
  • P. Subbarayan 
  • C. Subramaniam 
  • V. Subramaniam 
  • M.C. Veerabahu 
  • P.M. Velayudapani 
  • A.K. Menon 
  • T.J.M. Wilson 
  • Mohamed Ismail Sahib
  • K.T.M. Ahmed Ibrahim 
  • Mahboob Ali Baig Sahib Bahadur 
  • B. Pocker Sahib Bahadur 
    [BOMBAY ] 
  • Balchandra Maheshwar Gupte 
  • Mrs. Hansa Mehta 
  • Hari Vinayak Pataskar 
  • B.R. Ambedkar 
  • Joseph Alban D'Souza
  • Kanayalal Nanabhai Desai
  • Keshavrao Marutirao Jedhe 
  • Khandubhai Kasanji Desai 
  • Bal Gangadhar Kher 
  • M.R. Masani 
  • K.M. Munshi 
  • Narhar Vishnu Gadgil 
  • S. Nijalingappa 
  • S.K. Patil 
  • Ramchandra Manohar Nalavade 
  • R.R. Diwakar 
  • Shankarrao Deo 
  • G.V. Mavalankar 
  • Vallabhbhai J. Patel 
  • Abdul Kadar Mohammad Shaikh
  • A.A. Khan 
    [WEST BENGAL ] 
  • Monomohan Dass 
  • Arun Chandra Guha 
  • Lakshmi Kanta Maitra 
  • Mihir Lal Chattopadhyay 
  • Satis Chandra Samanta 
  • Suresh Chandra Majumdar 
  • Upendranath Barman 
  • Prabhudayal Himatsingka 
  • Basanta Kumar Das 
  • Mrs. Renuka Ray 
  • H.C. Mookherjee 
  • Surendra Mohan Ghose 
  • Syama Prasad Mookerjee 
  • Ari Bahadur Gurung 
  • R.E. Platel 
  • K.C. Neogy 
  • Raghib Ahsan 
  • Jasimuddin Ahmad 
  • Naziruddin Ahmad 
  • Abdul Hamid 
  • Abdul Halim Ghuznavi
    [UNITED PROVINCES ] 
  • Ajit Prasad Jain 
  • Algu Rai Shastri 
  • Balkrishna Sharma 
  • Banshi Dhar Misra 
  • Bhagwan Din 
  • Damodar Swarup Seth
  • Dayal Das Bhagat 
  • Dharam Prakash 
  • A. Dharam Dass 
  • R. V. Dhulekar 
  • Feroz Ganhdi 
  • Gopal Narain 
  • Krishna Chandra Sharma 
  • Govind Ballabh Pant 
  • Verdana; Govind Malaviya 
  • Verdana; Har Govind Pant 
  • Verdana; Harihar Nath Shastri 
  • Hriday Nath Kunzru 
  • Jaspat Roy Kapoor 
  • Jagannath Baksh Singh 
  • Jawaharlal Nehru 
  • Jogendra Singh 
  • Jugal Kishore 
  • Jwala Prasad Srivastava
  • B.V. Keskar 
  • Mrs. Kamala Chaudhri
  • Kamalapati Tiwari 
  • J.B. Kripalani 
  • Mahavir Tyagi 
  • Khurshed Lal 
  • Masurya Din 
  • Mohan Lal Saksena 
  • Padampat Singhania 
  • Phool Singh 
  • Paragi lal 
  • Mrs. Purnima Banerji
  • Prurshottamadas Tandon 
  • Hira Vallabha Tripathi 
  • Ram Chandra Gupta 
  • Shibban Lal Saxena 
  • Satish Chandra 
  • John Matthai 
  • Mrs. Sucheta Kripalani
  • Sunder Lall 
  • Venkatesh Narayan Tivary
  • Mohanlal Gautam 
  • Vishwambhar Dayal Tripathi 
  • Begum Aizaz Rasul 
  • Hyder Hussain 
  • Hasrat Mohani 
  • Abul Kalam Azad 
  • Muhammad Ismail Khan 
  • Rafi Ahmad Kidwai 
  • Mohd. Hifzur Rahman 
    [EAST PUNJAB ]
  • Bakshi Tek Chand 
  • Jairamdas Daulatram 
  • Thakurdas Bhargava 
  • Bikramlal Sondhi 
  • Yashwant Rai 
  • Ranbir Singh 
  • Achint Ram 
  • Nand Lal 
  • Sardar Baldev Singh 
  • Giani Gurmukh Singh Mu safir 
  • Sardar Hukam Singh 
  • Sardar Bhopinder Singh Mann
    [BIHAR ]
  • Amiyo Kumar Ghosh
  • Anugrahnarayan Sinha 
  • Banarsi Prasad Jhunjhunwala 
  • Bhagwat Prasad 
  • Boniface Lakra 
  • Brajeshwar Prasad 
  • Chandika Ram 
  • K.T. Shah 
  • Devendra Nath Samanta
  • Dip Narain Sinha 
  • Guptanath Singh 
  • Jadubans Sahay 
  • Jagat Narain Lal 
  • Jagjivan Ram 
  • Jaipal Singh 
  • Kameshwara Singh of Darbhanga
  • Kamaleshwari Prasad Yadav 
  • Mahesh Prasad Sinha 
  • Krishna Ballabh Sahay 
  • Raghunandan Prasad 
  • Rajendra Prasad 
  • Rameshwar Prasad Sinha 
  • Ramnarayan Singh 
  • Sachchidananda Sinha 
  • Sarangdhar Sinha 
  • Satyanarayan Sinha 
  • Binodanand Jha 
  • P.K. Sen 
  • Sri Krishna Sinha
  • Sri Narayan Mahtha 
  • Syamanandan Sahaya 
  • Hussain Imam 
  • Saiyid Jafar Imam 
  • Latifur Rahman 
  • Mohammad Tahir 
  • Tajamul Hussain 
    [CENTRAL PROVINCES & BERAR ]
  • Raghu Vira 
  • Rajkumari Amrit Kaur
  • B.A. Mandloi 
  • Brijlal Nandlal Biyani
  • Thakur Cheedilal 
  • Seth Govind Das 
  • Hari Singh Gour 
  • Hari Vishnu Kamath 
  • Hemchandra Jagobaji Khandekar
  • Ghanshyam Singh Gupta 
  • Lakshman Shrawan Bhatkar 
  • Panjabrao Shamrao Deshmukh 
  • Ravi Shankar Shukla 
  • R.K. Sidhva 
  • Shankar Tryambak Dharmadhikari
  • Frank Anthony 
  • Kazi Syed Karimuddin
    [ASSAM ]
  • Nibaran Chandra Laskar 
  • Dharanidhar Basu-Matari 
  • Gopinath Bardoloi 
  • J.J.M. NIchols-Roy 
  • Kuladhar Chaliha 
  • Rohini Kumar Chaudhury 
  • Muhammad Saadulla 
  • Abdur Rouf 
    ORISSA  ]
  • B.Das 
  • Biswanath Das 
  • Krishna Chandra Gajapati Narayana Deo of Parlakimedi 
  • Harekrushna Mahatab 
  • Lakshminarayan Sahu 
  • Lokanath Misra 
  • Nandkishore Das 
  • Rajkrishna Bose 
  • Santanu Kumar Das 
    [DELHI ]
  • Deshbhandhu Gupta 
    [MYSORE ] 
  • K. Chengalaraya Reddy 
  • T. Siddalingaiya 
  • H.R. Guruv Reddy 
  • S.V. Krishnamurthy Rao 
  • K. Hanumanthaiya 
  • H. Siddaveerappa 
  • T. Channiah 
    [JAMMU AND KASHMIR ] 
  • Sheikh Muhammad Abdullah 
  • Motiram Baigra 
  • Mirza Mohmmad Afzal Beg
  • Maulana Mohammad Sayeed Masoodi 
    [ TRAVANCORE-COCHIN ]
  • A. Thanu Pillai 
  • R. Sankar 
  • P.S. Nataraja Pillai
  • Mrs. Annie Mascarene 
  • K.A. Mohamed 
  • P.T. Chacko 
  • P. Govinda Menon
    [MADHYA BHARAT ]
  • V.S. Sarwate 
  • Brijraj Narain 
  • Gopikrishna Vijayavargiya 
  • Ram Sahai 
  • Kusum Kant Jain 
  • Radhavallabh Vijayavargiya
  • Sitaram S. Jajoo 
    [SAURASHTRA ] 
  • Balwant Rai Gopalji Mehta 
  • Jaisukhlal Hathi 
  • Amritlal Vithaldas Thakkar 
  • Chimanlal Chakubhai Shah 
  • Samaldas Laxmidas Gandhi
    [ RAJASTHAN
  • V.T. Krishnamachari 
  • Hiralal Shastri 
  • Sardar Singhjhi of Khetri 
  • Jaswant Singhji 
  • Raj Bhadur 
  • Manikya Lal Varma 
  • Gokul Lal Asava 
  • Ramchandra Upadhyaya 
  • Balwant Sinha Mehta 
  • Dalel Singh 
  • Jainarain Vyas 
    [BOMBAY STATES ]
  • Vinayakrao Balshankar Vaidya 
  • B.N. Munavalli 
  • Gokulbhai Daulatram Bhatt
  • Jivraj Narayan Mehta 
  • Gopaldas A. Desai 
  • Paranlal Thakurlal Munshi
  • B.H. Khardekar 
  • Ratnappa Bharamappa Kumbhar 
    [ORISSA STATES ]
  • Lal Mohan Pati 
  • N. Madhava Rau 
  • Raj Kunwar 
  • Sarangadhar Das 
  • Yudhishthir Misra 
    [VINDHYA PRADESH ] 
  • Avdesh Pratap Singh 
  • Shambu Nath Shukla 
  • Ram Sahai Tiwari 
  • Mannulalji Dwidedi 
    [KUTCH ] 
  • Bhawani Arjun Khimji 

(Extracted From Parliament Website)

October 5, 2020

Signatures on the Constitution (ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੇ ਹੋਏ ਦਸਤਖ਼ਤ)

ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ

       The initial membership of the Constituent Assembly was 389. Since a separate Constituent Assembly was set up for Pakistan, representatives of some Provinces ceased to be members of the Assembly thereby reducing the membership of Indian Constituent Assembly to 299. 

        The Constitution of India was adopted on 26 November, 1949 and the members appended their signatures on 24 January, 1950. In all, 284 members only signed the Constitution.


September 12, 2020

ਅੰਬੇਦਕਰ ਤੇ ਦਲਿਤਿਸਤਾਨ (Ambedkar and Dalitistan)

ਅੰਬੇਦਕਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਸਿਧਾਂਤ

        ਡਾਕਟਰ ਬੀ ਆਰ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਬੜੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਦੇ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਆਈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਵੇਗਾ। ਪਰ ਜੇ ਕਦੇ ਇਹੋ ਚੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਰਨੀ ਪਈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਉਸਦੇ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਵਾਜਬ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇ ਦਾ ਮਤਲਬ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਅਲਹਿਦਗੀ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਬੋਅ ਨਹੀਂ ਆਈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਕਦੀ ਡਾਕਟਰ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਜੇਕਰ ਇਹੋ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੈਂਤੜਾ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਸਿੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਅਪਨਾਉਂਦੇ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਡਾਕਟਰ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾ ਆਉਂਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਡੱਕੋ ਡੋਲੇ ਖਾਂਦਿਆਂ ਆਪ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਲਈ ਸਹੇੜੀਆਂ। 

(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਪੋਕਸਮੈਨ ਵਿਚੋਂ) 👇



ਵੱਡੇ ਧਰਮ ਓਪਰੀ ਨਜ਼ਰੇ (Main Religions At A Glance)

 ਧਰਮ ਕੀ ਹਨ ?

ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 2017 ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਲਗਭਗ 7 ਅਰਬ 40 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਈਸਾਈ 31.4%, ਮੁਸਲਿਮ 23.2%, ਹਿੰਦੂ 15%, ਬੋਧੀ 7.1%, ਸਿੱਖ 0.4% ਅਤੇ ਯਹੂਦੀ 0.2% ਹਨ। ਬਾਕੀ ਹੋਰ ਧਰਮ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਢਾਈ ਸੌ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 1 ਅਰਬ 21 ਕਰੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ 79.8%, ਮੁਸਲਿਮ 14.2%, ਈਸਾਈ 2.3%, ਸਿੱਖ 1.7%, ਬੋਧੀ 0.7% ਅਤੇ ਜੈਨ 0.4% ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਹਰ 60ਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੀ। ਇੱਕ ਪੱਖ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ ਦੇ ਇਸ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸ਼ਕਲਾਂ ਉੱਭਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਾਂ ਆਚਰਣਕ (Moralistic) ਸ਼ਕਲ ਤੇ ਦੂਜੀ ਰਸਮੀ (Ritualistic) ਸ਼ਕਲ। ਬਾਨੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਪੱਖ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਬਾਨੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਬੀਆਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਲਗਨ। ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਕਤ ਪੈਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੁਣ ਘਟਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਔਗੁਣ ਉਭਰਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰਸਮਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਧਰਮ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਪੱਖ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਰਸਮੀ ਪੱਖ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਵੀ ਰਸਮੀ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਵੱਜੋਂ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਸੱਲੀ ਭਾਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਾਲੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਬੁਲੰਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ। ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਮਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਕਤ ਪੈਣ ਤੇ ਉਹੀ ਲੋਕ ਇੰਨੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਨਿਹੱਕੀ ਜਾਨ ਲੈਣਾ ਵੀ ਧਾਰਮਕ ਕੰਮ ਸਮਝਣ ਲਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਏ। ਉਸਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਲਕ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਰ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਤੇ ਤੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕੁਝ ਖਣਿਜੀ ਤੇਲ ਲਈ ਤੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸਦੇ ਕਿ ਉਸਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਝੂਠੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਤਪ੍ਰਸਤ ਤੇ ਜ਼ਾਹਿਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਝੱਲੀਆਂ ਪਰ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਆਪਣੇ ਲੱਕ ਨਾਲ ਬੰਬ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਬੇਗ਼ੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਲਾਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਉੱਚਤਾ ਅਪਨਾਉਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਅੰਤ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਡਿਆਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣਾ ਹੰਕਾਰ ਟੁੱਟਦਾ ਵੇਖਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨਾਪਣ ਲਈ ਤਾਂ ਪੈਮਾਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਚਾਰ ਛਿੱਲੜਾਂ ਬਦਲੇ ਮਨੂਵਾਦੀਆਂ ਕੋਲ ਵਿਕਣ ਲਈ ਨਿਲਾਮ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਜਾਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਓਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਹੈ (ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਕੁ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ) ਤੇ ਰਸਮੀ ਕੂੜੇ ਕਰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਿਆਂ ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਕਤ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਲੀਹ ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਹੀ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਧਰਮ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਮਝ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਸ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਬਾਨੀ (Founder) ਹੋਣਾ ਜਿਸ ਨੇ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਧਰਮ ਦੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਜਾਂ ਮੁਢਲੇ ਸਿਧਾਂਤ (Creed) ਹੋਣਾ ਜਿਸ ਤੇ ਉਸ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਚੱਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।  

(1) ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਤਕਰੀਬਨ 2000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਈਸਾਈਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਓਲਡ ਟੈੱਸਟੇਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਊ ਟੈੱਸਟੇਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰ ਰਸੂਲ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ (The Apostles' Creed) ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਕੜੀ (Trinity) ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ, ਅਰਥਾਤ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੰਨਣਾ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ (Holy Spirit) ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ, ਪਾਪ (Sin), ਮਸੀਹ ਦਾ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਆਉਣਾ ਮੰਨਣਾ, ਨਿਆਂ ਦਾ ਦਿਨ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ। ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਈਬਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਝੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

(2) ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਤਕਰੀਬਨ 1400 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਤ੍ਰਿਕੜੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੰਨਤ, ਜਹੰਨੁਮ ਤੇ ਕਿਆਮਤ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਕਲਪ ਹਨ। ਇਸਲਾਮ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਭ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਲ-ਰਹਿਮਾਨ ਤੇ ਅਲ-ਰਹੀਮ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਕਹੇ ਗਏ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਚੋਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 

(3) ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤਕਰੀਬਨ 2400 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹਨ "ਚਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਸੱਚ"। ਇਹਨਾ ਸੱਚਾਂ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਰਵਾਣ ਅਰਥਾਤ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਸੱਚ ਹੈ ਦੁੱਖ। ਦੂਜੇ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਨੇ ਸਿੱਖਾਇਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਇੱਛਾ ਹੈ। ਤੀਜੇ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲਗਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਦੇ ਅੰਤ ਲਈ ਬੁੱਧ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੈ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਅੱਠ-ਮਾਰਗੀ ਰਸਤਾ। ਇਹ ਅੱਠ-ਮਾਰਗੀ ਰਸਤਾ ਹੈ ਸਹੀ ਸਮਝ, ਸਹੀ ਇਰਾਦਾ, ਸਹੀ ਬੋਲ, ਸਹੀ ਕਾਰਜ, ਸਹੀ ਕਿੱਤਾ, ਸਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਸਹੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਹੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨਾ। ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਹਨ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸੂਤਰ। ਇਸ ਲਈ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 

(4) ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ (550 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ) ਅਤੇ 9 ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਥਾਪਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਰਹਿਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇੰਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬਿਲਕੁਲ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਹੀ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਪੌੜੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਦੇ ਕੁਝ ਝੂਠੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਚਿਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ? ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣਾ ਹੀ ਸਹੀ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲਿਆ ਜਾਏ। ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ, ਸਭ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ, ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਨਾ ਕਰਨ, ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਦਿਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ, ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਰਹਿਮਤਾਂ ਦਾ ਸਦਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਇਸੇ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਦੂਜੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਜਬ ਸਥਾਨ ਦੇਣ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਉਸਤਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ? ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀ ਜਿੰਦਗੀ, ਸੰਗਤੀ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉੱਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਵਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਹੋਣ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

(5) ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਇੱਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਨੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਇਥੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਦੇਣੇ ਵਾਜਬ ਹੋਣਗੇ। ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੇ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ਡਿਸਕਵਰੀ ਔਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ 74 ਤੇ 75 ਸਫ਼ੇ ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ। 

"ਸ਼ਬਦ 'ਹਿੰਦੂ' ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਤਾਂਤਰਿਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਦਾ ਅਰਥ ਲੋਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਵੈਸਟਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ।  ਇਹ, ਉਦੋਂ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਲਈ ਜਾਂ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਿੰਧੂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੰਧ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਸਿੰਧੂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਆਏ। --- 

ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੈ। ---

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਅਸਪਸ਼ਟ, ਅਰੂਪ, ਬਹੁ-ਪਾਸੜ, ਸਭ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਆਮ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਰੀਣ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੀਆਂ ਤੱਕ, ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ।"

ਅੱਗੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਈਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਡਾਕਟਰ ਐੱਸ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੰਟਰਨੈਟ ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ।

"ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਜਾਂ ਪੁਸਤਕ, ਕਿਸੇ ਪੈਗੰਬਰ ਜਾਂ ਬਾਨੀ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਰੱਬ ਬਾਰੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ।" ---

"ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ ... ਆਸਤਕ ਅਤੇ ਨਾਸਤਕ, ਸੰਦੇਹਵਾਦੀ ਅਤੇ ਨਾਂਹਵਾਦੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।"

ਉਪਰਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਧਰਮ ਲਈ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦੂਜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਲਗਾਤਾਰ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜੇ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਖੋਜ ਓਦੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਧਰਮ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਧਰਮ ਸੀ ? ਸਾਰੇ ਵੇਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਦੱਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ।  ਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਕੋਈ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਰਖਿਆ ਹੋਵੇ ? ਪਰ ਇਹ ਨਾਮ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਬੜੇ ਕੰਮ ਸਵਾਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖ, ਬੁੱਧ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਸਦੇ ਹਿੱਸੇ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਝਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਪਰਸਨਲ ਲਾਅ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਪਰਸਨਲ ਲਾਅ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸੌਖਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪ੍ਰਚੰਡ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜਾਂ ਪੰਡਿਤ, ਜਿਵੇਂ ਦਯਾਨੰਦ, ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ, ਅਰਬਿੰਦੋ, ਟੈਗੋਰ ਆਦਿ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੁੜ੍ਹਕੋ-ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲਫ਼ਾਫੇਬਾਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਭਾਰੇ ਭਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਸਿੱਧੀ ਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਿਸਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸਦੇ ਕੀ ਮੁਢਲੇ ਸਿਧਾਂਤ (Creed) ਹਨ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਹ ਲਫ਼ਾਫੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਕੇ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਲਫ਼ਾਫੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਅੱਜਤੱਕ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਖ਼ੁਦ-ਬਣਾਏ ਅਛੂਤਾਂ, ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਲਫ਼ਾਫੇ ਵਿੱਚ ਘੇਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੋਸ਼ਤ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਉਹ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜ ਮਰਨ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਰਣ ਜਾਤੀਆਂ ਜੋ 10-15% ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹੀ ਹਨ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕ ਹੋ ਕੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਭੁਚਲਾਉਣ ਤੇ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸਿੱਖ ਆਚਰਣ (Character) ਜਾਂ ਕਿਰਦਾਰ (Conduct) ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਿਹਰਾ ਨੰਗ-ਮੁਨੰਗੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਿਰ ਬੱਝਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਅੰਦੋਲਣ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀਆਂ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀ ਟੇਕ ਵਾਲੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੇ ਛੁਟਿਆ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਦੂਜਾ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਾਧੂ ਦਯਾ ਨੰਦ । ਉਸਨੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਦੱਸੇ ਮਾਰਗ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜੁੜ ਰਹੇ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀਆਂ (ਭਈਆਂ) ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਹੁਣ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਕੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਵ-ਸੈਨਿਕ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਿਚਾਰੇ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਵੀ ਝਲਕ ਜਾਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪੂਰਬੀਏ ਨਾ ਸਮਝ ਬੈਠੇ। ਵਰਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਹੂ-ਭਿੱਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਤੇ ਦਿਸਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਸਵਰਣਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਹੈ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਘਾਗ ਸਵਰਣਾਂ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ) ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ। ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ ਦੇ ਬਾਨੀ ਹੈਡਗਵਾਰ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬੀ ਐੱਸ ਮੁੰਜੇ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਸ਼ੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ 1935-36 ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਡਰਾ ਕੇ ਰੋਕ ਲਿਆ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵਕਤ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਆਖ਼ਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ 1956 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਤੋਂ 2 ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਲਿਆ।

ਪਰ ਸਿੱਖ-ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਆਖ਼ਰ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੰਡ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਬੇਈਮਾਨੀ ਨਾਲ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਹਥਿਆ ਲੈਣਾ, ਸਿੱਖ-ਦੁਸ਼ਮਣ ਡੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਤੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ, ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕਤਲੋਗ਼ਾਰਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ, ਰੋਸ ਵਿੱਚ ਭੜਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਦੁਸ਼ਮਣ ਥਾਪਕੇ ਮਾਰ ਮਿਟਾਉਣਾ, ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵੱਲ ਤੋਰਨਾ ਆਦਿ ਸਵਰਣਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀਆਂ ਉਹ ਕੜੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਢਾਹ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਢਾਹ ਲੱਗੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਤਾਂ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਏ ਇਹ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਲੱਛਣ ਨੋਟ ਕਰੋ । ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਤੇ ਅਮੀਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਤਾਕਤ ਤੇ ਦੌਲਤ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਾਕਤਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਚੱਟਣਾਂ (ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਨਵਾਬੀ ਲੈ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਮਾਣੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ), ਹੰਕਾਰਵੱਸ ਵਧਾਏ ਹੋਏ ਖ਼ਰਚੇ ਪੂਰੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰਨਾ (ਕਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਡਰਦੇ ਸਨ), ਕਿਰਤ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲੋਂ ਚੌਧਰਪੁਣੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣਾ (ਹਰ ਕੋਈ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋਇਆ ਦਾਅ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ), ਇਸ ਚੌਧਰਪੁਣੇ ਦੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਸਹਿਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵੀ ਜਾਣਾ, ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਾਹਿਬ ਹੋਣਾ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਮਝਾਈ ਸਾਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਨਾਲੋਂ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਤੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋਣਾ, ਗੁਰੂਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਿੱਠ ਦੇ ਕੇ ਕੇਵਲ ਆਰਥਕ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣਾ, ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਮਿਲੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਿਆਂ ਤੇ ਚਮਕਾਉਣਾ, ਕੁਝ ਇੰਚ ਜ਼ਮੀਨ ਬਦਲੇ ਜਾਂ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਲਾਭ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮਾਂ-ਪਿਓ, ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਚਾਚੇ-ਤਾਏ, ਭਤੀਜੇ-ਭਣੇਵੇਂ ਤੱਕ ਤੇ ਹਮਲਾ ਜਾਂ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਆਦਿ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਿਰਪਾਨ ਵਰਗੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਜੇ ਨਵੰਬਰ 84 ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲਗ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਵੇਲਾ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਜੂਝਦੇ ਤਾਂ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਹੁੰਦੀ ? ਕੀ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ 84 ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਵਿਲਕ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਜਿੰਨਾ ਅੱਜ ਖਿਝ ਰਹੇ ਹਾਂ ? ਕੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਘਰੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਸੀ ? ਪਰ ਸਾਡਾ ਕਿਰਦਾਰ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਐਸੀ ਕਿਰਪਾਨ ਵੱਲ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਜਨੇਊ ਦੀ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਅਜੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਸਵਰਣ-ਸਾਜ਼ਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਸਿਰੇ ਲੱਗਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ। ਜੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 25(2) ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਕਿਰਪਾਨ ਦੇ ਇਸ ਹੱਕ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਲਈ ਲੜ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਸਾਡਾ ਅੱਜ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ । ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਸਮਝਾਉਣ ਤੇ ਸਹੀ ਰਸਤਾ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸ ਦੀ ਸੀ ? ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਕੰਮ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕਦੀ ਦੋ ਸਿੱਖ ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਇਕੱਠੇ ਵੇਖੇ ਹਨ ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਮੈਂ ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਦੀ ਰਟ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਬੋ ਆਓਂਦੀ ਹੈ ?

ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਆਫਰੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੂ ਆਗੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਦਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਗੂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੁਰਖਿਆਵਾਦੀ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਜਿਸ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹਨ, ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਮੰਨਣਯੋਗ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਦੱਸੋ ? ਜੇ "ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਰੀਣ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ" ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਕਾਹਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ? ਪਰ ਇੰਨਾ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਹਿੰਮਤ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

(੦੪/੯/੨੦੧੯ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਪੋਕਸਮੈਨ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਹੋਇਆ)

ਇਹੁ ਜਗੁ ਸਚੈ ਕੀ ਹੈ ਕੋਠੜੀ (Anatomy of the Universe)

ਸੰਸਾਰ ਕੀ ਹੈ ?

ਇਨਸਾਨ ਜੰਮਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਰਨ ਤਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਸੁਆਰਥ ਅਧੀਨ ਬਾਕੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ, ਫੇਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਾਂ ਇਲਾਕਾ, ਫੇਰ ਸੂਬਾ ਤੇ ਫੇਰ ਦੇਸ਼। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਦਾਇਰੇ ਨਾਲ ਲਗਾਅ ਜਾਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਘਟਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ ਉਚੇਚਾ ਯਤਨ ਕਰਕੇ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਜਿੰਮੇਦਾਰੀ ਤੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਟੇਕ ਹੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਉੱਤੇ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੋਰ ਦੁਨੀਆਂ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਹਨ ਜੋ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਕਿਓਂ ਨਾ ਇਨਸਾਨ ਉਸ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਲਗਾਅ ਰੱਖੇ ਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਕਰੇ। ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਵਕਤ ਪੈਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ, ਪਿੰਡ, ਸ਼ਹਿਰ, ਇਲਾਕੇ, ਸੂਬੇ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਈ ਉਥੇ ਹੀ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਸ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਦਰ ਤੇ ਉਸਦੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਧਿਆਉਂਦਿਆਂ ਧਿਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਅਸਚਰਜ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਕਾਦਰ ਤੇ ਉਸਦੀ ਕੁਦਰਤ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਨਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਇਹ ਧਿਆਉਣਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਾਲੀ ਪੂਜਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਉਚਾਰਣ ਨਾ ਹੋਵੇ ਬਲਕਿ ਅਸਚਰਜ ਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦਾ ਉਹ ਮੇਲ ਹੋਵੇ ਜੋ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੇ। ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਭਾਵੇਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਬਖਸ਼ੇ ਹੋਏ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੁੱਭੀਆਂ ਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲੱਭ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਯੁਗਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਪਦਾਰਥਕ ਮੌਜਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਸੀ ਤੇ ਹੈ। ਰਾਜਿਆਂ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿਛਲੀਆਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗੇ ਤੇ ਫ਼ਲੇ ਕੌਮਵਾਦ (ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ), ਨੁਕਸਦਾਰ ਲੋਕਰਾਜ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਮੌਜਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਚਲਦੇ ਫਿਰਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਸਥੂਲ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਹੋਰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਜਾਏ ਜਿਹੜੇ ਕਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨਕ ਐਲਬਰਟ ਆਇਨਸਟਾਈਨ ਦੇ ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟਿਵਿਟੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਪਜ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ (Big Bang) ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਫੈਲਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਸਾਰ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਉਦੋਂ, ਅਰਥਾਤ 1917 ਵਿੱਚ, ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਔਖਾ ਸੀ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਫੈਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਇਨਸਟਾਈਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਗਣਿਤਕ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਅੱਖਰ (Cosmological Constant) ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸੰਸਾਰ ਸਥਿਰ ਰਹਿ ਸਕੇ ! 

ਪਰ 1929 ਵਿੱਚ, ਐਡਵਿਨ ਹੱਬਲ ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਅਗਲੀਆਂ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੱਜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ। ਅਰਥਾਤ ਜਿੰਨੀ ਕੋਈ ਗਲੈਕਸੀ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ ਓਨੀ ਹੀ ਵੱਧ ਗਤੀ ਨਾਲ ਭੱਜ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਸੰਸਾਰ ਫਿਰ ਫੈਲਣ ਲੱਗਾ ! ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੁਰੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੁਝ ਤੱਥ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਤੇ ਕੁਝ ਮੰਨਣਯੋਗ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾਏ। ਹੁਣ ਤਕ ਦੀ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਕ ਵੱਡਾ ਧਮਾਕਾ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 13.7 ਅਰਬ (ਬਿਲੀਅਨ) ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ । ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਮਰ 13.7 ਅਰਬ ਸਾਲ ਹੈ।  ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਉਮਰ ਇਸਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਫੈਲਾਅ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਦਰ ਤੋਂ ਕੱਢੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਗ਼ਲਤ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਠੀਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ, ਕਰੋੜਾਂ, ਅਰਬਾਂ, ਖ਼ਰਬਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਗਿਣਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਿਫ਼ਰਾਂ ਵਧੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਿਓਂ ਤਿਓਂ ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰ (1,000) ਨੂੰ ਲੱਖ (1,00,000), ਲੱਖ ਨੂੰ ਕਰੋੜ (1,00,00,000), ਕਰੋੜ ਨੂੰ ਅਰਬ (1,00,00,00,000) ਆਦਿ ਕਹਿੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਤਿੰਨ ਸਿਫ਼ਰਾਂ ਵਧੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਿਓਂ ਤਿਓਂ ਅਗਲਾ ਅੱਖਰ ਆਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਉਹ ਹਜ਼ਾਰ (1,000), ਮਿਲੀਅਨ (1,000,000), ਬਿਲੀਅਨ (1,000,000,000), ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ (1,000,000,000,000) ਆਦਿ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸ ਲੱਖ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਮਿਲੀਅਨ ਤੇ ਇੱਕ ਅਰਬ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਬਿਲੀਅਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਇੱਕ ਐੱਮ ਬੀ (ਮੈਗਾ ਬਾਈਟ) ਤੇ ਇੱਕ ਜੀ ਬੀ (ਗੀਗਾ ਬਾਈਟ) ਦਾ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਮਿਲੀਅਨ ਬਾਈਟ ਤੇ ਇੱਕ ਬਿਲੀਅਨ ਬਾਈਟ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਲਈ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਮਿਣਤੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 

ਹੁਣ ਵੱਡੀਆਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਈਏ ਤੇ ਇਹ ਹਜ਼ਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਕਿ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸਿਰਫ ਸੂਈ ਦੇ ਨੱਕੇ ਕੁ ਜਿੰਨਾ ਸੀ। ਬਿਗ ਬੈਂਗ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗਰਮ ਸਥਾਨ ਸੀ। ਬਿਗ ਬੈਂਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਲਗਪਗ 10 ਅਰਬ ਡਿਗਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਣਾਂ ਅਰਥਾਤ ਨਿਊਟ੍ਰੋਨਾਂ, ਪ੍ਰੋਟੋਨਾਂ, ਇਲੈਕਟਰੋਨਾਂ, ਪੋਜ਼ੀਟਰੋਨਾਂ, ਫੋਟੋਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟਰੀਨੋਂਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤਾਪਮਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਪਾਣੀ 100 ਡਿਗਰੀ (ਸੈਲਸੀਅਸ) ਤੇ ਉਬਲਦਾ ਹੈ। ਲੋਹਾ 1538 ਡਿਗਰੀ ਤੇ ਪਿਘਲਦਾ ਹੈ ਤੇ 2861 ਡਿਗਰੀ ਤੇ ਲੋਹਾ ਉਬਾਲੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਠੰਢਾ ਹੋਇਆ, ਨਿਊਟਰੋਨ, ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂ ਮਿਲਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੌਲਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ (Atom) ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ ਜਿਸਨੂੰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਭਾਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਹੀਲੀਅਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਅਗਲਾ ਭਾਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਲੀਥੀਅਮ ਵੀ ਬਣਿਆ।

ਇਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟਰੋਨ, ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਿਊਟਰੋਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੌਖਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਮੰਡਲ ਦਾ ਇੱਕ ਅੱਤ ਛੋਟਾ ਰੂਪ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਥੇ ਨਿਊਟਰੋਨ ਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨੂੰ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਂਜ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਦੇ ਪੁੰਜ (ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰ) ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਕਿੰਨਾ ਹੈ? ਨੌਂ ਨੂੰ ਐਸੇ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਤਕਸੀਮ ਕਰੋ ਜੋ ਏਕੇ ਨੂੰ ਅਠਾਈ ਸਿਫਰਾਂ ਲਾ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਲਗਭਗ ਏਨੇ ਗ੍ਰਾਮ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਤੇ ਨਿਊਟਰੋਨ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 1840 ਗੁਣਾ ਵੱਡੇ ਹਨ। ਅਰਥਾਤ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਅਠਾਈ ਸਿਫਰਾਂ ਵਾਲਾ ਅੱਖਰ ਚੌਵੀ ਕੁ ਸਿਫਰਾਂ ਵਾਲਾ ਲੈਣਾ ਪਏਗਾ। ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਲਈ ਏਨਾ ਕਾਫੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ (ਜਿੱਥੇ ਨਿਊਟਰੋਨ ਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਿਰੇ ਤੱਕ (ਜਿੱਥੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ) ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਪੀਕੋਮੀਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਅਰਬ (ਏਕੇ ਨਾਲ 12 ਸਿਫ਼ਰਾਂ) ਪੀਕੋਮੀਟਰ ਆਓਂਦੇ ਹਨ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਕਣ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਕਣ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਪਿਛਲੇ 25-30 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਿਊਟਰੋਨ ਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਕੁਆਰਕਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਗੋਂ 6 ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੁਆਰਕਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਅਜੇ ਅੱਗੋਂ ਖੋਜ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਜਾਣਾ ਅਸੰਭਵ ਵਰਗਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਵੀ ਨਾ ਹੋਇਆਂ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਕਈ ਕਣਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਫੈਲ ਜਾਏਗਾ। ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਓਨੇ ਹੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਇਸ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਨਿਰਪੱਖ, ਅਰਥਾਤ ਬਿਜਲਈ ਚਾਰਜ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਹੋਵੇ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਜਿੰਨਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ (Positive) ਚਾਰਜ ਹਰ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਓਨਾ ਹੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ (Negative) ਚਾਰਜ ਹਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਿਊਟਰੋਨ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਵਿਚਲੇ ਕਵਾਰਕਾਂ ਦਾ ਉਲਟ ਚਾਰਜ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਰਜ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਕੁਝ ਚਾਰਜ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਲਈ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਊਟਰੋਨ ਵਿਚਲੇ ਕਵਾਰਕਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚਲੇ ਉਲਟ ਚਾਰਜ ਬਰਾਬਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ।

ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਅਤੇ, ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ, ਇੱਕ ਹੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਤੱਤ ਹੀਲੀਅਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਤੱਤ ਲੀਥੀਅਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ, ਹੀਲੀਅਮ ਤੇ ਲੀਥੀਅਮ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਤੱਤ (Element) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੱਤ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰਆਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਕੁ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਲਗਭਗ ਓਨੇ ਕੁ ਹੀ ਨਿਊਟਰੋੰਨ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦਾ ਭਾਰ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਪ੍ਰੋਟੋਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਿਓਂ ਤਿਓਂ ਨਵਾਂ ਤੱਤ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਬਨ, ਔਕਸੀਜ਼ਨ, ਲੋਹਾ, ਸੋਨਾ, ਪਲਾਟੀਨਮ ਆਦਿ ਸਭ ਤੱਤ ਹਨ। ਇਹ ਤੱਤ ਹੀ ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਕਣਾਂ ਤੇ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਦਿਸਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੁਲ 118 ਤੱਤ ਲੱਭੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ 94 ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦੇ 24 ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਤੱਤ ਹਨ। 

ਹਰੇਕ ਤੱਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬਦਲਦੇ ਨਹੀਂ । ਜਿਵੇਂ ਔਕਸੀਜ਼ਨ ਇੱਕ ਗੈਸ ਦੇ ਗੁਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਲੋਹਾ ਇੱਕ ਧਾਤ ਦੇ। ਕਿਹੜਾ ਤੱਤ ਕਿਹੜੇ ਦੂਜੇ ਤੱਤ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰੇਗਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਜੇ ਔਕਸੀਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਨਾਲ ਮਿਲਣਗੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਬਣੇਗਾ। ਉਲਟਾ ਸੋਚ ਕੇ ਦੇਖ ਲਉ। ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਪਾਣੀ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਯੌਗਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਗੁਣ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤੇਲ ਜਾਂ ਲੱਕੜ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਔਕਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਗੁਣ ਗੈਸ ਵਾਲੇ ਕਿਓਂ ਹਨ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਧਾਤ ਵਾਲੇ ਕਿਓਂ? ਇਹ ਵੀ ਅਣਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਰਣੀ ਭਾਵ ਟੇਬਲ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੀਰਿਓਡਿਕ ਟੇਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਕਾਫ਼ੀ ਤਰਤੀਬ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਤੱਤ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਣ ਗਏ ਪਰ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਭ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਣੇ। ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਫੈਲਦਾ ਗਿਆ ਤਿਓਂ ਤਿਓਂ ਇਹ ਠੰਢਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਣਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਬੱਦਲ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲਕੇ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਕੇ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲੇ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਇੰਨਾ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਐਸੇ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਭਦਿਆਂ ਲੱਭਦਿਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਫੈਲਾਅ ਇੱਕ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਥਾਹ ਫੈਲਾਅ (Inflation) ਸੀ।

ਭਾਵੇਂ ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਵੀ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰਾ ਛੋਟੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ! ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਣਨਾ ਤੇ ਫੇਰ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹਾਲਾਤ ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣਾ ਤੇ ਖ਼ਲਾਅ ਦੇ ਖਿਲਾਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਫੇਰ ਹੋਰ ਤਾਰਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ਵੀ ਇੱਕ ਰੌਚਿਕ ਤੇ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਇੰਨਾ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਾਰੇ ਦਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅੰਤ ਹੋਵੇਗਾ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੀਥੀਅਮ (ਤਿੰਨ ਪ੍ਰੋਟੋਨਾਂ ਵਾਲਾ) ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤੱਤ ਕੇਵਲ ਵੱਡੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬਣਦੇ  ਹਨ। ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਤਾਰਾ ਜਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਲਾਅ ਵਿੱਚ ਖਿਲਾਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਡੇ ਤੱਤ ਹਨ ਕਾਰਬਨ (6 ਪ੍ਰੋਟੋਨ), ਆਕਸੀਜਨ (8), ਸਿਲੀਕੋਨ (14), ਸਲਫ਼ਰ(16) ਤੇ ਲੋਹਾ (26)। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤੱਤ ਅਤਿਅੰਤ ਹੀ ਵੱਡੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਅਲੱਗ ਟੁੱਟ ਭੱਜ ਨਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਧਰਤੀ ਤੇ ਬਣੀ ਹੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਰਬਨ ਤੇ ਅਾਧਾਰਿਤ ਹੈ ਤੇ ਵੱਡੇ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਕਿਓਂਕਿ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਤੱਤ ਤਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਲਾਅ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਾਂ !

ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ, ਜੋ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਹੈ, ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਗਲੈਕਸੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਅਗਲੀ ਗਲੈਕਸੀ ਦਾ ਨਾਂ ਐਂਡ੍ਰੋਮੀਡਾ ਹੈ।  ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਏਨਾ ਕੁ ਨੇੜੇ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਤਕਰੀਬਨ 25 ਲੱਖ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਗਤੀ ਤਕਰੀਬਨ 3 ਲੱਖ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ ਹੈ। ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਏਨਾ ਕੁ ਹੀ ਦੂਰ ਹੈ। ਸੋ ਚੰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਧਰਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 15 ਕਰੋੜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਜੇ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਤਕਸੀਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਧਰਤੀ ਤੇ 8 ਮਿੰਟ 19 ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਸੂਰਜ ਨਮਸਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹੇ ਨੂੰ 8 ਮਿੰਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਮਸਕਾਰ ਵਾਲੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੇਰ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ, ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ! ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਜੋ ਤਾਰੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਇਹ ਹਾਲਤ ਉਹਨਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਤਾਰੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਇਹ ਉਸਦੀ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਦਾ ਤਾਰਾ ਪ੍ਰੌਕਸੀਮਾ ਸੈਂਟੌਰੀ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਵਾ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਰ੍ਹੇ ਦੂਰ ਹੈ। ਜੇ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਲਈਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅੱਜ ਤੋਂ ਸਵਾ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। 

ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ 30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ (ਅਰਥਾਤ 1,08,000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ) ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ਅੱਗੋਂ ਸੂਰਜ, ਧਰਤੀ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ, 225 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ (ਅਰਥਾਤ 8,10,000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ) ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ। ਦੋ-ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਫਲਾਈਓਵਰ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਦੀ 100 ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਵਾਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚਲਦਿਆਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਨਾਲ ਦੌੜਦੇ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਹਾਂ ? 

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਇੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਕ ਦਿਸਣ ਤੇ ਸਮਝਣਯੋਗ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰ ਅਰਬ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਗੋਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਏਕੇ ਨੂੰ ਤੇਈ ਚੌਵੀ ਸਿਫ਼ਰਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਠੀਕ ਸਮਝਣਾ ਅਜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਵੀ ਹੈ, ਦਾ ਜਨਮ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕੋਈ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਅਰਬ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਣ-ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਢਹਿਣ ਸੁੰਗੜਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸੁੰਗੜਨਾ ਗੁਰੂਤਾ ਖਿੱਚ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। 

ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਲਗਭਗ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਰਹੇਗੀ ਹੀ। ਸੂਰਜ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਸੂਰਜ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਣਾ ਪਵੇ। ਡਾਇਨੋਸਾਰਾਂ ਦੇ ਕੱਦ ਬੁੱਤ ਵਾਂਗੂੰ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਆਪਣਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਆਪੇ ਕਰ ਲਏਗਾ !

ਰੱਬ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਅਜੇ ਉਸ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦਿਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਉਪਰ ਦੱਸੇ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਕੀ ਗਾਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੰਸਾਰ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰਾਂ ਦੇ ਕੀ ਨੇਮ ਹਨ। ਜਾਂ ਉਸੇ ਵਕਤ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਇਹਨਾਂ ਭਸੂੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੁਣ ਬਹੁ-ਸੰਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ (Multiverse) ਦੀ ਕਲਪਣਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਜਦਕਿ ਇਸ ਇੱਕ-ਸੰਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈਆਂ ।

ਧਰਤੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਸਤੀ ਤਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ? ਅਜੇ ਤਕ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਇਸ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਰੱਦ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇਹ ਹੰਕਾਰ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਇਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਬਾਕੀ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹਨ। ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਪਿੱਛੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਆਖਣਾ ਫਜ਼ੂਲ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਣਾ ਉਸ ਧਰਮ ਦੇ ਪਿਛਲੱਗੂਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸੇ ਕਿਸੇ ਹੀਣ ਭਾਵ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲੀ ਧਰਮ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਿਆਂ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰੱਬ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਵੱਲੋਂ ਜਪੁ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖੁਲਾਸੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੀਆਂ ।

(੦੨/੧੦/੨੦੧੯ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਪੋਕਸਮੈਨ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਹੋਇਆ)